Czym jest kryzys?

W literaturze przedmiotu znaleźć można szereg definicji kryzysu, których wspólnym mianownikiem jest uwypuklanie tych aspektów kryzysu, które postrzegać można jako zagrażające dla jednostki.

Z drugiej strony, grecka etymologia słowa kryzys (krinein) wskazuje na kryzys jako na punkt przesilenia, rozstrzygnięcia, a więc nie na pejoratywny, „zagrażający” charakter tego słowa.

Ta pozorna sprzeczność, znajduje swoje odniesienie w sposobie w jaki zdarzenia kryzysowe i ich następstwa traktowane są we współczesnej psychologii: każde zdarzenie kryzysowe, będące zagrożeniem dla jednostki, niesie ze sobą konieczność działania ze strony tej jednostki lub osób ją wspomagających (może nim być np. interwencja kryzysowa).

Brak takich działań może spowodować pogorszenie sytuacji wraz ze wszelkimi tego konsekwencjami (np. wystąpienie PTSD).

Czym jest kryzys?

Właściwymi wydają się dwie definicje:

Kryzys jest stanem dezorganizacji, w którym człowiek staje w obliczu zniweczenia ważnych celów życiowych lub głębokiego zaburzenia swego cyklu życiowego i metod radzenia sobie z czynnikami stresującymi. Termin kryzys odnosi się zazwyczaj do poczucia lęku, szoku i trudności przeżywanych w związku z zaburzeniem, a nie do samego zaburzenia (Brammer, 1985).

oraz

Kryzys jest odczuwaniem lub doświadczaniem wydarzenia bądź sytuacji jako trudności nie do zniesienia, wyczerpującej zasoby wytrzymałości i naruszającej mechanizmy radzenia sobie z trudnościami (James i Gilliand, 2006).

Te i inne definicje kryzysu opierają się i wypływają z różnorodności teorii odnoszących się do kryzysu.

Teorie kryzysu.

Podstawy teorii kryzysu, jako odrębnego zjawiska psychologicznego, zbudował Lindemann, opisując zachowania ludzi po utracie osób bliskich, wyróżnił takie podstawowe elementy kryzysu jak: ciągłe myślenie o utraconej osobie, utożsamianie się z tą osobą, ekspresja gniewu i wrogości, pewien stopień dezorganizacji w codziennych, rutynowych działaniach, dolegliwości somatyczne.

Z kolei Caplan (1964; za: James i Gilliand, 2006) poszerzył konstrukt pojęciowy Lindemanna z żalu po stracie, na cały obszar zdarzeń kryzysowych, proponując opisanie dynamiki kryzysu w ramach czterech faz.

• Fazy konfrontacji z wydarzeniem będącym źródłem kryzysu, w trakcie której jednostka doświadczając nieskuteczności wykorzystywanych wcześniej sposobów radzenia sobie z sytuacją kryzysową i zbyt małej efektywności źródeł zewnętrznej pomocy, podlega intensywnym reakcjom emocjonalnym, charakteryzującym się wzrostem napięcia oraz pojawieniem się lęku.
• Faza pojawienia się ograniczającego przekonania o niemożliwości samodzielnego poradzenia sobie z sytuacją kryzysową. Jednostka czuje się pokonana, bez kontroli nad własnym życiem. To powoduje dalszy wzrost napięcia i oddziałuje destruktywnie na poczucie własnej wartości.
• Faza mobilizacji, czyli uruchamiania wszelkich możliwych dostępnych zasobów w celu poradzenia sobie ze stresem. Faza ta może zakończyć się albo poprawnym przepracowaniem sytuacji kryzysowej i odzyskaniem przedkryzysowej równowagi, albo pozornym uporaniem się z problemem i przejściem kryzysu w stan chroniczny (stany trans kryzysowe).
• Faza dekompensacji, pojawiająca się o ile nie zajdzie żadna z możliwości wymienionych w fazie mobilizacji. Dekompensacja, jest rezultatem istnienia napięcia przekraczającego wytrzymałość jednostki. Dochodzi wówczas do zniekształcenia procesów poznawczych oraz pojawienia się poczucia wewnętrznego chaosu. Następuje wycofanie się z kontaktów interpersonalnych oraz mogą pojawić się zachowania agresywne i autoagresywne.

Powyższe fazy klasycznej teorii kryzysu w niedostatecznym stopniu uwzględniają inne okoliczności (społeczne, środowiskowe, sytuacyjne i rozwojowe), dzięki którym zdarzenie można nazwać zdarzeniem kryzysowym.

W związku pojawiła rozszerzone teoria kryzysu, wzbogacona o inne nurty myślenia i teorie dot. kryzysu:

• teorii psychoanalitycznej – stan zaburzenia równowagi życiowej można zrozumieć odwołując się do nieświadomych myśli i minionych doświadczeń emocjonalnych klienta;
• teorii systemów uwypuklającej rolę wzajemnych związków jednostki z innymi elementami systemu w jakim funkcjonuje tj. innymi ludźmi, zdarzeniami, ideami;
• teorii adaptacyjnej opisującej kryzys jako podtrzymywanie przez jednostkę zachowań nieadaptacyjnych, negatywnego myślenia oraz destruktywnych mechanizmów obronnych;
• teorii interpersonalnej podkreślającej wagę wiary w siebie i innych oraz przekonania, iż można się zmienić dokonując samooceny, odzyskać kontrolę nad wydarzeniami i pokonać kryzys
• teorii chaosu i złożoności wywodzącej się z reguł dynamiki nieliniowej (Gleick, 1987; za: James i Gilliand, 2006).

Cechy kryzysu.

James i Gilliand (2006) opisują kryzys, jako zjawisko charakteryzuje się określonymi właściwościami (cechami).

Jest zarówno zagrożeniem jak i szansą (na dualność tę wskazałem już w pierwszej części tego rozdziału), ponieważ osoby dotknięte kryzysem mogą reagować na trzy sposoby.

Po pierwsze kryzys może być czynnikiem budującym, generującym nowe zasoby i umiejętności.

Dzieje się tak wówczas, gdy jednostka w sposób konstruktywny radzi sobie z sytuacją kryzysową, która jest dla niej okazją do rozwoju osobowości jak i znalezienia sensu własnego istnienia. W takiej sytuacji, zdarzenie kryzysowe staje się okazją do nabycia nowych umiejętności, które być wykorzystane, gdy – w przyszłości – jednostka ponownie stanie w obliczu zdarzenia kryzysowego (Pilecka, 2004).

Po drugie, zmaganie się z kryzysem, z wypieraniem ze świadomości doświadczeń kryzysowe i narażaniem się tym samym na ryzyko prześladowania przez wtórne wspomnienia związane z kryzysem.

I w końcu, po trzecie, poddanie się już na samym początku kryzysu, wykazując niezdolność do normalnego życia, o ile nie pojawi się pomoc z zewnątrz (James i Gilliand, 2004).

Jeśli pomoc taka nie nastąpi, silne doświadczenia kryzysowe (traumatyczne) mogą wywołać zarówno konsekwencje niespecyficzne i związane z przeżywaniem sytuacji stresowej (depresja, zaburzenia dysocjacyjne i somatyczne, nadużywanie substancji psychoaktywnych), jak i konsekwencje specyficzne, takie jak zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz ostre zaburzenia potraumatyczne (ASD)

Kryzys nie jest zjawiskiem prostym, nie poddaje się prostemu opisowi przyczynowo-skutkowemu. Jest skomplikowany w kontekście zarówno powstawania – może być powodowany przez wiele, wzajemnie na siebie oddziałujących czynników (intrapsychicznych, relacyjnych i środowiskowych), jak i obszarów funkcjonowania człowieka.

Kryzys jest źródłem rozwoju i zmiany, ponieważ  lek mu towarzyszący generuje dyskomfort, będący bodźcem do zmian.

Żadnego panaceum czy naprawy „od ręki” (James i Gilliand, 2004, s. 27). – o ile osoby w kryzysie są z reguły podatni na różnego rodzaju interwencję kryzysową (w tym terapię krótkoterminową), o tyle należy brać pod uwagę, iż kryzys długotrwały może wymagać dłuższej interwencji, a poprawa w takich przypadkach rzadko następuje szybko.

Kryzys wiąże się z koniecznością wyboru – jednostka może stawić czoło kryzysowi i potraktować go jako wyzwanie, albo unikać takiego wyboru, co jest równoznaczne w wyborem strategii unikania skutkującej wystąpieniem jej negatywnych konsekwencji specyficznych i niespecyficznych związanych z przezywaniem sytuacji stresowej.

Kryzys jest zarówno uniwersalny jak i wyjątkowy. Uniwersalny ponieważ w pewnych okolicznościach nikt nie jest całkowicie odporny na jego negatywne konsekwencje. Wyjątkowy, ponieważ te same okoliczności i uwarunkowania kryzysowe dla jednych są okazją do wzrostu zasobów i poradzenia sobie, dla innych wiążą się z porażką.

(powyższy tekst jest fragmentem pracy magisterskiej, której autorem jest Piotr M. Łabuz)

[/fusion_text][/fusion_builder_column][/fusion_builder_row][/fusion_builder_container]